Gerhard Bertold Sperber - Een jongeman tegen de stroom in
Gerhard Bertold Sperber werd geboren op 7 november 1920 in Berlijn. Hij groeide op in een tijd waarin de stad nog het culturele en politieke hart van Duitsland was. Maar de glorie van de stad zou snel plaatsmaken voor angst en chaos. Na de machtsovername door Adolf Hitler op 30 januari 1933 veranderde alles voor Gerhard en zijn familie - zoals voor zoveel Joden in Duitsland. De toekomst die eens zo vanzelfsprekend leek, werd opeens onzeker. Het leven dat hij kende, werd onherkenbaar.Zijn laatste bekende adres in Berlijn was de Neue Königstrasse 78, in de wijk Schöneberg. Dit was de plek waar hij, als zoon van Karl Sperber en Johanna Sperber-Juris, de eerste achttien jaar van zijn leven doorbracht. Over zijn vroege jeugd weten we weinig, maar één ding is zeker: de jaren dertig waren geen eenvoudige tijd om op te groeien als Joodse jongen in Duitsland.
De opkomst van het antisemitisme
Met Hitlers machtsovername begon een periode van systematische uitsluiting en discriminatie. Joodse kinderen zoals Gerhard werden steeds vaker het doelwit van pesterijen, scheldpartijen en vernederingen. Voor veel Joodse jongeren werd het schoolplein een vijandige plek, en zelfs in de klas werden ze niet langer beschermd. Leraren die de nazi-ideologie aanhingen, maakten Joodse kinderen openlijk belachelijk of scholden hen uit voor "Untermenschen". Vanaf 1936 mochten Joodse kinderen zelfs helemaal niet meer naar openbare scholen. Voor velen, waaronder waarschijnlijk ook Gerhard, betekende dit een gedwongen overstap naar speciaal opgerichte Joodse scholen. Deze scholen boden een zekere mate van veiligheid, maar konden de dreiging buiten de muren niet wegnemen.
Reichspogromnacht - Het keerpunt
De nacht van 9 op 10 november 1938, die de geschiedenis in ging als Kristallnacht of de Reichspogromnacht, was een kantelpunt in het leven van veel Duitse Joden. Synagogen brandden, winkels werden geplunderd, en duizenden Joodse mannen en jongens werden opgepakt. Gerhard, toen net zeventien jaar oud, moet zich die nacht gerealiseerd hebben dat hij niet langer veilig was in zijn geboorteland.
Veel van de gearresteerde Joden werden naar concentratiekampen zoals Sachsenhausen gebracht, waar ze onder erbarmelijke omstandigheden gevangen werden gehouden. De nazi's gebruikten deze kampen als een instrument van angst en intimidatie, en velen kregen alleen de belofte van vrijlating als ze hun emigratie papieren regelden en afstand deden van al hun bezittingen. Het was geen ontsnapping, maar een gedwongen uittocht onder dreiging van geweld.
In mijn boek laat ik Gerhard tijdens deze periode gevangenschap in Sachsenhausen meemaken. Hoewel ik geen concrete archiefgegevens heb die dit bevestigen, gebruik ik deze verhaallijn om de lezer inzicht te geven in het dagelijkse leven in een concentratiekamp vóór de oorlog. Het lijden dat deze gevangenen doormaakten, de wanhoop die hen verteerde, en de ontmenselijking die zij dagelijks ondergingen - het is bijna onmogelijk om het ons voor te stellen. Maar voor Gerhard betekende dit waarschijnlijk één ding: hij moest Duitsland verlaten, koste wat het kost.
Een illegale vlucht naar Nederland
Gerhard wist dat hij geen deel kon uitmaken van de kindertransporten naar Nederland, die bedoeld waren voor kinderen onder de 18 jaar. Hij had geen officiële weg naar veiligheid. En dus koos hij voor de gevaarlijke optie: een illegale vlucht. In mijn verhaal laat ik Gerhard de grens oversteken met hulp van een boer, met niets anders dan een koffer en zijn vastberadenheid om te overleven.
Op 13 februari 1939 arriveerde hij in het Werkdorp Wieringermeer, een opleidingscentrum voor jonge Joden die hoopten te emigreren naar Palestina of andere veilige landen. Hier vond Gerhard iets wat hij in jaren niet had gekend: een moment van rust. Het Werkdorp was een plek waar jongeren konden leren, werken en dromen over een toekomst die hen elders wachtte. Maar zelfs deze plek was geen veilige haven. Mei 1940 overvallen de Duitsers Nederland en in augustus 1941 werd het Werkdorp door de Duitsers gesloten, en de bewoners werden opnieuw gedwongen hun weg te zoeken in een vijandige wereld.
De onbekende weg van een jonge man
Over de details van Gerhards vlucht, zijn aankomst in Nederland en zijn leven voor het verzet weten we maar weinig. Het blijft een puzzel waarvan de meeste stukjes ontbreken. Zijn moeder, Johanna Sperber, werd op 2 maart 1943 vermoord in Auschwitz, en van zijn vader, Karl Sperber, ontbreekt elk spoor. Gerhard was op zichzelf aangewezen, zonder de steun van familie, in een land dat hem uiteindelijk ook geen veiligheid kon garanderen.
Maar wat we wél weten, is dat Gerhard in Nederland zijn lot verbond aan Anna Chlebowski, een andere jonge Joodse vluchteling. Samen vormden zij een eenheid - eerst in het Werkdorp, later in het verzet, en uiteindelijk tijdens hun vlucht naar Frankrijk.
Waarom Gerhards verhaal belangrijk is
Gerhard Sperber was geen politicus, geen generaal en geen beroemde schrijver. Hij was een gewone jongeman in buitengewone omstandigheden. Zijn verhaal, net als dat van zovelen, toont de veerkracht en de wil tot overleven in een wereld die hem geen kans wilde geven. Het is een verhaal van hoop, moed en verlies, dat ik in mijn boek 'Het licht in de donkerste nacht' probeer te vangen.
Ik heb Gerhard gevonden in archieven, in namenlijsten en in documenten - maar ik hoop dat hij in mijn verhaal een mens wordt, iemand van vlees en bloed die je kunt zien, horen en voelen. Een jongeman wiens stem, net als die van duizenden anderen, niet verloren mag gaan.
Klik op de afbeeldingen voor een vergroting.
Gerhard Bertold Sperber - Het verhaal achter de registratiekaart
Wat vertelt een registratiekaart over een mensenleven? In het geval van Gerhard Bertold Sperber is het zowel een ontnuchterend bewijs van de bureaucratische onderdrukking tijdens de Tweede Wereldoorlog als een venster op het leven van een jonge man die worstelde om te overleven. Deze kaart, aangemaakt door de Joodsche Raad in Amsterdam, biedt ons niet alleen feiten, maar ook een inkijk in hoe het systeem hem probeerde te definiëren, te categoriseren en uiteindelijk te vernietigen.
Een naam die stigmatiserend werd veranderd
De kaart vermeldt zijn naam: Sperber, Gerhard Israel. Het is belangrijk om stil te staan bij de toevoeging van "Israel" - niet als keuze van Gerhard, maar als verplichting van de nazi's. Vanaf 1939 moesten alle Joodse mannen in Duitsland en bezette gebieden de naam "Israel" aannemen, terwijl vrouwen "Sara" aan hun naam toegevoegd kregen. Het was een middel om hen publiekelijk te stigmatiseren, te onderscheiden van niet-Joden en hen in feite te reduceren tot hun Joodse identiteit.
Op de kaart is "Israel" later rood doorgestreept - een daad die pas na de oorlog werd uitgevoerd, als symbool van herstel van waardigheid. Toch kan geen enkele rode streep de schaamte en angst wegnemen die Joodse mensen destijds voelden door deze gedwongen toevoeging. Voor Gerhard was het niet zomaar een naam; het was een symbool van de uitsluiting en discriminatie waarmee hij dagelijks werd geconfronteerd.
De eerste jaren in Amsterdam
Op de kaart staat het adres: Deurloostraat 80, Amsterdam - het eerste adres waar Gerhard samen met Anna woonde. Dit adres symboliseert zowel hoop als gevaar. Het was een van de weinige plekken waar Gerhard zich relatief veilig kon voelen, dankzij de "Sperre" die hem voorlopig beschermde tegen deportatie. Deze vrijstelling werd toegekend omdat Anna voor de Joodsche Raad werkte en waarschijnlijk ook omdat zij een aanvraag indiende voor hen beiden. Het feit dat hun Sperre-nummers, 90027 en 90028, zo dicht bij elkaar liggen, bevestigt dat Anna hierin een cruciale rol speelde.
Maar deze bescherming was niets meer dan een illusie. De Sperre gaf Joden een vals gevoel van veiligheid, terwijl de dreiging van deportatie nooit ver weg was. Voor Gerhard betekende dit dat hij in Amsterdam bleef wonen, in de hoop dat hij zich met zijn Sperre buiten het vizier van de nazi's kon houden. Toch bleef het lot van hem en Anna uiterst onzeker.
Een leven onderweg - Van Almelo naar Amsterdam
Voor zijn aankomst in Amsterdam woonde Gerhard tijdelijk in Almelo, in de Werfstraat 11. Dit adres was een belangrijk toevluchtsoord: een pakhuis van de familie Gottschalk, dat diende als onderdak voor een groep Chawerim (1), ofwel Palestijnse pioniers. Deze jonge Joden bereidden zich voor op emigratie naar Palestina door bij boeren in de omgeving te werken. Het was een gemeenschap waarin solidariteit en hoop centraal stonden, maar ook hier was veiligheid nooit gegarandeerd.
De verhuizing van Almelo naar Amsterdam op 28 november 1942 betekende voor Gerhard een nieuwe poging om onzichtbaar te blijven en zijn kansen op overleving te vergroten. Anna was al enkele maanden eerder, op 11 augustus 1942, geregistreerd op de Deurloostraat. Haar aanwezigheid - en de Sperre die ze had verkregen - gaf Gerhard een mogelijkheid om zich veiliger te voelen in een stad die al vol zat met Joden die gedwongen uit andere provincies naar Amsterdam waren geëvacueerd.
De bureaucratie van vervolging
De registratiekaart van de stad Amsterdam is gemarkeerd als een "2e exemplaar". Wat er met het eerste exemplaar is gebeurd, weten we niet. Misschien is het verloren gegaan, misschien vernietigd. Maar het bestaan van deze tweede kaart benadrukt opnieuw de kille efficiëntie van de nazi-bureaucratie. Elke verhuizing, elke statusverandering en elk administratief detail werd zorgvuldig vastgelegd - niet om mensen te beschermen, maar om hen beter te kunnen controleren, isoleren en deporteren.
De kaart vermeldt ook een veelzeggende aantekening: "VOW", oftewel "Vertrokken onbekend waarheen." Op 27 november 1947, jaren na het einde van de oorlog, werd deze notitie toegevoegd. Het was een standaardmanier om de administratie af te sluiten, maar voor ons symboliseert het de ongrijpbaarheid van Gerhards lot tijdens en na de oorlog. Waarheen was hij werkelijk vertrokken? En wat heeft hij onderweg doorgemaakt?
Een naam, een nummer, een mens
De registratiekaart van Gerhard Sperber is meer dan een administratief document. Het is een herinnering aan een jongeman die worstelde om zijn identiteit te bewaren in een wereld die hem wilde uitwissen.
In mijn boek, 'Het licht in de donkerste nacht', breng ik het verhaal van Gerhard en Anna tot leven. Door archieven, getuigenissen en historische documenten samen te voegen, probeer ik niet alleen de feiten vast te leggen, maar ook de menselijkheid achter de nummers en namen te laten zien. Hun stemmen, hun hoop en hun keuzes verdienen het om gehoord te worden - niet als statistieken, maar als mensen.
(1) Chawerim" (alternatief gespeld als "Chaverim") is een Hebreeuws woord dat "vrienden" betekent.
